Broeihaard, broedplaats of broeinest

In discussies over terrorisme wordt royaal gebruik gemaakt van metaforen. Zo ook bij de verslagen van de politieactie in het Belgische Verviers. Deze stad is, volgens de commentatoren, een broeihaard, een broedplaats of een broeinest van terrorisme. Wat kunnen we daaruit aflezen?

Metaforen in nieuwsberichten zijn meer dan verfraaiingen van de taal. Ze laten vaak zien hoe we naar bepaalde verschijnselen kijken. Wie bijvoorbeeld terrorisme beschrijft als een kankergezwel, geeft al meteen een suggestie voor de oplossing: wegsnijden. Een metafoor is nooit neutraal. Hoe zit dat met broeihaard, broedplaats en broeinest?

Broeihaard

Het woord broeihaard is vrijwel altijd negatief. Je spreekt over een broeihaard van conflicten, niet over een broeihaard van kansen (hoewel de Gazet van Antwerpen wel schrijft over ‘de stad als een broeihaard van relaties’). De Tempelberg is een broeihaard van conflicten, de industriële pluimveehouderij is een broeihaard van het vogelgriepvirus. Wie broeihaard op Google zoekt vindt 76.000 vindplaatsen, daarvan zijn er 31.000 in combinatie met terrorisme.

Wat is een broeihaard? Volgens het woordenboek is het een plaats waar ‘een opeengetaste stof, zoals hooi, papier e.d. een overmatige hitte ontwikkelt en dreigt in brand te vliegen.’ Een broeihaard is nog geen brandhaard, maar kan dat wel worden. In een brandhaard is de vlam al in de pan geslagen. Verviers is een broeihaard, Syrië is een brandhaard.

Broedplaats

Broeien is etymologisch verwant met broeden, maar toch is een broeihaard iets heel anders dan een broedplaats. Ook broedplaats komt voor in negatieve verbanden, maar veel minder dan broeinest. Mali heet een broedplaats van terrorisme, net als de Kaukasus, Tsjetsjenië en Pakistan. Maar broedplaats komt veel vaker voor in positieve zin. Amsterdam heeft een broedplaatsenbeleid, dat wordt uitgedragen met een Loket Broedplaatsen en een Broedplaatsenoverzicht. Dat zijn geen plaatsen waar stadsvogels broeden, maar locaties als scholen en leegstaande fabrieken die aan kunstenaars ter beschikking worden gesteld.

Ook binnen de bedrijfskunde heb je broedplaatsen, ook vaak Business Incubators genoemd, bedoeld om start-ups een kans te geven. Incubator komt van het Latijnse incubare, dat liggen op en broeden betekent. Dat broeden doet weer aan kippen denken, maar de oorspronkelijke betekenis van incubare was ‘het slapen in een tempel in de hoop op orakeldromen…’ Daar zit al meteen het overdrachtelijke broeden op in dat wij ook gebruiken in ‘Jij zit ergens op te broeden’.

Broeinest

Ook broeinest wordt gebruikt in de betekenis van broedplaats, kweekplaats dus. Broeinest Eindhoven (www.broeinest.nl) adverteert met ‘Zevenhonderd meter gratis flexwerkplekken’. Maar volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands werden broeinest en broeynest al halverwege de zeventiende eeuw gebruikt in de betekenis ‘kweekplaats voor het kwaad’. Het Woordenboek der Nederlandse Taal omschrijft het begrip als volgt: “In figuurlijke toepassing op plaatsen, waar ziekten, zonden of gebreken worden gekweekt, of waar in ‘t algemeen allerlei kwaad bedreven of verzonnen wordt.”

De gekozen metaforen zijn dus niet neutraal, bij twee van de drie is de negatieve bijklank een belangrijke reden voor het gebruik ervan. Het is een lange weg van orakeldromen tot terroristische aanslagen. Maar in een ‘kweekplaats van het kwaad’ zijn de eieren snel gebroken.