Waarom werkt nepnieuws? (Ja, ook bij jou!)

Te mooi om waar te zijn. Of juist te belachelijk voor woorden. Primaire reacties op nepnieuws; maar waarom werkt nepnieuws dan toch vaak wel?

Ondanks alle aandacht voor (het tegengaan van) de verspreiding van nepnieuws, is de enorme stroom aan fake-berichten, onzinverhalen en complottheorieën die via de (social) media worden verspreid niet te stoppen. Waarom niet? Omdat nepnieuws klaarblijkelijk toch wel degelijk werkt. We blijven het met zijn allen in ieder geval massaal delen. Hoe kan dat toch?

Horen wat je wilt horen, zien wat je wilt zien

Een van de verklaringen voor het succes van nepnieuws is onze onbewuste neiging om continu in hokjes te denken. Dat houdt de wereld lekker overzichtelijk. Misschien vind je het  moeilijk om toe te geven, maar we zijn allemaal geneigd om mensen in groepen te verdelen en ze zo te stereotyperen. Psychologen hebben het dan over onze implicit bias. Een van de effecten daarvan is dat we mensen die we ‘in onze eigen groep’ plaatsen, sneller geloven. Deelt een vriend een bepaald bericht? Dan zijn we eerder geneigd hem of haar direct te vertrouwen en delen we (vaak klakkeloos) het bericht. En die vrienden steunen op hun beurt weer de berichten die jezelf deelt en zo verspreid het nieuws zich als een virus in de echokamer van het internet.

Zie je wel!

Een ander effect dat een grote rol speelt bij onze neiging om nepnieuws te geloven is wat psychologen de confirmation bias noemen. Of je het leuk vindt of niet, maar we zoeken allemaal continu naar bevestiging van onze eigen opvattingen en ideeën. Dat leidt ertoe dat we andere inzichten of opvattingen al gauw afdoen als ‘niet relevant’ of ‘fake’. Het is nu eenmaal een zeer menselijke neiging om hun eigen wereldbeeld als het enig juiste wereldbeeld te zien. We zijn in die zin allemaal op zoek naar het ‘zie je wel’-effect: ik heb dat altijd al beweerd en dat wordt nu mooi bevestigd door die en die. En daarmee komt de bevestiging van de ‘waarheid’ van het nepnieuws razendsnel dichterbij: je gelooft wat je vrienden delen en bent vervolgens geneigd dat zelf ook weer snel te delen als het opvattingen betreft die jouw wereldbeeld toch al ondersteunden.

Wat nu?

Ongewild zijn we waarschijnlijk dus allemaal gevoeliger dan we denken voor deze effecten en dat brengt het risico dat we zélf nepnieuws delen ineens heel dichtbij. Daarom is het raadzaam om, voordat je op die ‘share-knop’ drukt, toch nog even stil te staan bij het ethos van de bron, met andere woorden: wie zegt het? Ga daarom altijd als volgt te werk:

• Check altijd de originele bron: hoe betrouwbaar is die? Volg een verhaal zo mogelijk ook altijd terug naar de originele bron. Vaak blijkt het nieuws dan oorspronkelijk in een heel andere context te hebben gefunctioneerd waardoor het direct ook een heel andere lading krijgt.
• Waak voor je eigen vooroordelen en lees ook eens verhalen van bronnen die jouw opvattingen juist tegenspreken.
• Waak voor opvallende nieuwskoppen met hoofdletters of veel uitroeptekens. Dat hoeft niet direct te betekenen dat het een onbetrouwbaar bericht is, maar het omgekeerde is wel waar: betrouwbare bronnen gebruiken zelden overdreven vormgeving of opvallende lettertypes. Als een kop je boos maakt, was dat waarschijnlijk ook al de bedoeling.
• Lees artikelen helemaal! Mensen hebben de neiging om na twee of drie alinea’s te stoppen met lezen en daar spelen nepnieuwsschrijvers op in; voor nuanceringen of afzwakkingen is vaak pas ruimte aan het eind. Overigens komt ook het omgekeerde voor: een artikel begint heel geloofwaardig, maar krijgt aan het eind pas een heel ongeloofwaardige draai; dat laatste ontgaat de meeste lezers dan ook.
• Denk na voordat je deelt; alles wat je deelt zegt ook wat over jou.
• Blijf kritisch en sceptisch, gebruik je gezond verstand. Je hoeft niet alles te wantrouwen, maar je hoeft ook niet alles te geloven…