Te mooi om waar te zijn. Of juist te belachelijk voor woorden. Primaire reacties op nepnieuws; maar waarom werkt nepnieuws dan toch vaak wel?
Ondanks alle aandacht voor (het tegengaan van) de verspreiding van nepnieuws, is de enorme stroom aan fake-berichten, onzinverhalen en complottheorieën die via de (social) media worden verspreid niet te stoppen. Waarom niet? Omdat nepnieuws klaarblijkelijk toch wel degelijk werkt. We blijven het met zijn allen in ieder geval massaal delen. Hoe kan dat toch?
Een van de verklaringen voor het succes van nepnieuws is onze onbewuste neiging om continu in hokjes te denken. Dat houdt de wereld lekker overzichtelijk. Misschien vind je het moeilijk om toe te geven, maar we zijn allemaal geneigd om mensen in groepen te verdelen en ze zo te stereotyperen. Psychologen hebben het dan over onze implicit bias. Een van de effecten daarvan is dat we mensen die we ‘in onze eigen groep’ plaatsen, sneller geloven. Deelt een vriend een bepaald bericht? Dan zijn we eerder geneigd hem of haar direct te vertrouwen en delen we (vaak klakkeloos) het bericht. En die vrienden steunen op hun beurt weer de berichten die jezelf deelt en zo verspreid het nieuws zich als een virus in de echokamer van het internet.
Een ander effect dat een grote rol speelt bij onze neiging om nepnieuws te geloven is wat psychologen de confirmation bias noemen. Of je het leuk vindt of niet, maar we zoeken allemaal continu naar bevestiging van onze eigen opvattingen en ideeën. Dat leidt ertoe dat we andere inzichten of opvattingen al gauw afdoen als ‘niet relevant’ of ‘fake’. Het is nu eenmaal een zeer menselijke neiging om hun eigen wereldbeeld als het enig juiste wereldbeeld te zien. We zijn in die zin allemaal op zoek naar het ‘zie je wel’-effect: ik heb dat altijd al beweerd en dat wordt nu mooi bevestigd door die en die. En daarmee komt de bevestiging van de ‘waarheid’ van het nepnieuws razendsnel dichterbij: je gelooft wat je vrienden delen en bent vervolgens geneigd dat zelf ook weer snel te delen als het opvattingen betreft die jouw wereldbeeld toch al ondersteunden.
Ongewild zijn we waarschijnlijk dus allemaal gevoeliger dan we denken voor deze effecten en dat brengt het risico dat we zélf nepnieuws delen ineens heel dichtbij. Daarom is het raadzaam om, voordat je op die ‘share-knop’ drukt, toch nog even stil te staan bij het ethos van de bron, met andere woorden: wie zegt het? Ga daarom altijd als volgt te werk: